شب یلدا

جشن و آيين يلدا از آيينهايي است كه در سده هاي اخير با تغيير كاركرد اجتماعي مطلقا شكل مثبت خانوادگي يافته و به اصطلاح اسلامي امكان صله رحم را فراهم ساخته است. به نظر مي رسد براي حفظ اين كاركرد بايد به دو امر توجه داشت.

هر مناسك ،رسم و آيين اجتماعي داراي كاركرد و يا Function خاص خود است.هر كدام از اين مراسم و مناسك كه امروزه به صورت رسم ورسوم و سنت به جاي مانده است داراي معناي خاص خود بوده است .علاوه بر نهادهاي مختلف اجتماعي كه داراي كاركرد هاي خاص خود هستند ،رسوم و سنتهاي اجتماعي داراي كاركردهاي متفاوتي هستند.بسياري از رسوم و سنتهايي كه از ايران پيش از اسلام براي ما به يادگار مانده است كاركردهاي مذهبي و آييني داشته و در معناي آن درچارچوب اديان باستاني قابل تفسير است. يكي از آيينهاي باستاني كه از گذشته هاي دور به جاي مانده است آيين شب يلدا است.

جشن يلدا در ماه پارسي «دي» قرار دارد كه نام يك ايزد در زمان قبل از زرتشتيان بوده است كه بعدها او به نام آفريننده نور معروف شد،همان كه در زبان انگليسي “day”خوانده ميشود. يلدا و جشنهاي مربوطه كه در اين شب برگزار مي شود،يك سنت باستاني است.يلدا يك جشن آريايي است و پيروان ميتراييسم يا آيين مهرآن را از هزاران سال پيش در ايران برگزار مي كرده اند.يلدا روز تولد ميترا يا مهر است.اين جشن به اندازه زماني كه مردم فصول را تعيين كردند كهن است.البته كلمه يلدا كلمه اي پارسي باستان نيست و از زبانهاي آرامي و سرياني كه ريشه اي سامي دارد به زبان فارسي راه يافته است.يلدا از ريشه “ولد ” و حالت معتل آن “يلد ” كه در تمام زبانهاي سامي از جمله عربي كه به معناي تولد و زايش است مي آيد.

مردم براين باور بودند كه شب و روز يا روشنايي و تاريكي در يك جنگ هميشگي به سر مي برند.روزهاي بلندتر روزهاي پيروزي روشنايي بود درحالي كه روزهاي كوتاه تر نشانه اي از غلبه تاريكي. براي در امان بودن از خطر اهريمن،در اين شب همه دور هم جمع مي شدند و با برافروختن آتش از خورشيد طلب بركت مي كردند. آيين شب يلدا يا شب چله، خوردن آجيل مخصوص ، هندوانه، انار و شيريني و ميوه هاي گوناگون است كه همه جنبه نمادي دارند و نشانه بركت، تندرستي، فراواني و شادكامي هستند.

با اين تفسير متوجه مي شويم كه آيين يلدا كاركردي مذهبي دارد و به معنابخشي جنبه هاي معنايي انسانهايي در هزاران سال قبل مرتبط است.اين آيين بعدها با دين زرتشتي جايگزين شد و به تدريج جنبه وكاركرد مذهبي آن از ميان رفت و پس از اسلام صرفا به يك سنت اجتماعي و مناسك تبديل شد.

اما با اين تفاسير كه اين سنت به يك دين باستاني كه حتي به قبل از زرتشت مرتبط است، نسبت آن با اعتقادات اسلامي ما از يك سو و زندگي مدرن امروز كه چنين باورهايي را ندارد چيست؟

از يك نگاه با توجه به اين كه ديگر نه بر پايه اعتقادات اسلامي و نه بر اساس بر اساس فهم مدرن جهان اين گونه باور هستي نادرست است، جايي براي طرح چنين اعتقاداتي وجود ندارد.اما به نظر مي رسد در مقايل اين نگاه، نگاه ژرفتري بر پايه اعتقادات اسلامي وجود دارد كه نه تنها شب يلدا امري مذموم و مكروه نيست بلكه مي تواند مبارك نيز باشد.

بر پايه اين نظر ،ديگر كاركرد آيين شب يلدا ديگر مذهبي نبوده و اصولا كسي به خاطر بزرگداشت ايزدبانوي مهربه پاسداشت و اجراي آيينهاي اين شب اقدام نمي كند.بلكه اين آيين كاركردي خانوادگي يافته و بيشتر عاملي براي همبستگي فرهنگي و انسجام دروني خانواده ها است. يلدا را مي‌توان يك جشن يا گردهمايي خانوادگي به‌شمار آورد.

براي مثال به سير و شيوه برگزاري اين آيين دقت كنيد. در اين شب اقوام نزديك يا به‌اصطلاح درجه يك در خانه بزرگ خانواده گرد هم مي‌آيند. البته نوع شب يلداي قديم با امروز آن، كمي متفاوت است. تا يكي دو دهه پيش در سرماي آغازين زمستان، اعضاي خانواده دور كرسي مي‌نشستند و تا نيمه شب ميوه و آجيل مي‌خوردند و به فال حافظ گوش مي‌كردند. اما براي نسل جوان امروز، كرسي گذاشتن و دور كرسي نشستن نياز به توضيح مفصل دارد.
ابزارهاي گرمازاي جديد باعث شده كرسي و فرهنگ آن به دست فراموشي سپرده شود. زماني كه اين وسيله گرمايشي مرسوم بود اعضاي خانواده از كوچك و بزرگ، دور كرسي مي‌نشستند و با خوردن انواع و اقسام خوراكي‌هايي كه روي كرسي چيده شده بود و خواندن فالنامه حافظ، آيين شب يلدا را به‌جا مي‌آوردند.» گرفتن فال حافظ يكي ديگر از رسم‌هاي شب يلداست.

اين توضيحات نشان مي دهد كه جشن و آيين يلدا از آيينهايي است كه در سده هاي اخير با تغيير كاركرد اجتماعي مطلقا شكل مثبت خانوادگي يافته و به اصطلاح اسلامي امكان صله رحم را فراهم ساخته است. به نظر مي رسد براي حفظ اين كاركرد بايد به دو امر توجه داشت.اين كاركرد جديد اگر به همراه يادآوري سنتها و مواريث فرهنگي و ادبي كشور ما باشد مانند حافظ خواني و يا شاهنامه خواني باشد براي انتقال ارزشها به نسل هاي بعدي بسيار موثر است.مساله دوم عدم مسابقه در تشريفات زائد و سنگين كردن هزينه خانوارها براي برگزاري آن است كه مقوله اسراف و چشم و هم چشمي با هدف اصلي كاركردي آن در تضاد است.